معماری| معماری به رنگ خدا

معماری به رنگ خدا

لاله حلاچ|  وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ

 و جن و انس را نیافریدم جز برای آنکه مرا بپرستند.1

شاید همین یک جمله هدف غایی خلقت را در بر داشته باشد؛ آن هنگام که انسان آفریده شد و خلیفه خدا روی زمین لقب گرفت، باریتعالی خصایصی از ذات متعالی خود را در وجود انسان نهاد. نعمت‌ها به او ارزانی داشت و انسان، شریف‌ترین مخلوق خدا روی زمین زندگی آغاز کرد. خداوند دنیا و متعلقاتش را به خدمت انسان درآورد و بستری مهیا کرد برای سکنی یافتنش و تنها پرستش خود را از او طلب کرد. آنجا که هدف غایی آفرینش عبودیت قرار می‌گیرد، رواست که مکانی شایسته ستایش پروردگار فراهم شود؛ مکانی که جسم و جان مومن در آن آرام گرفته، به تفکر و تعقل عظمت خداوندگار خویش پردازد. 

هنر اسلامی ‌هنری به غایت متعالی است؛ روایت شیدایی است، روایت کاوشی مدهوشانه در پی چراغی فروزان در عرش، تجلی نور بر فرش، تعبد مهرآفرین ازلی و تقرب به درگاه ابدی. درک و دریافت مضامین هنر اسلامی ‌در عین سهل بودن، ممتنع است. سهل است چرا که هر بیننده‌ای را، هر چند بیگانه با مفاهیم اسلامی، مجذوب و مفتون عظمتش می‌کند و چنان به تار و پود وجودش می‌آمیزد، گویی سال‌هاست با آن عجین بوده و ممتنع است از آن جهت که درک مضامین متعالی و دریافت مفاهیم باطنی آن، در عالم ماده نمی‌گنجد. هنر اسلامی ‌نیز چونان سایر اشکال هنری، ظاهری دارد و باطنی؛ نمود ظاهری آن در خطوط و نقوش و هندسه حاکم بر آثار اسلامی ‌(از خطاطی و نقاشی گرفته تا معماری و ادبیات) قابل ملاحظه است. لیک شکل دیگری هم هست؛ مهم‌تر و عمیق‌تر، با دایره‌ای گسترده‌تر و فراخ‌تر، که باید بدان نام قالب درونی یا شکل ذهنی داد. شکل ذهنی عبارت از محیطی است که هنر اسلامی‌ در آن حرکت می‌کند و پیش می‌رود و اشیا و احساس‌ها را با خود پیش می‌برد. مخاطب آن، در بررسی این شکل، با احساس، اندیشه و تخیل هنرمند سروکار پیدا می‌کند و می‌خواهد بفهمد او چگونه رفتاری با اشیا در پیش گرفته است. طرز برخورد و رفتار صاحب اثر با احجام و تناسبات و احساس‌ها، به مصنوع شکل ذهنی آن را می‌بخشد و این چیزی است که با حس سامعه و باصره نمی‌توان شنید و دید، ولی با بصیرتی درونی می‌توان بدان پی برد، آن را یافت و تحت تأثیر منویات هنرمند (در اینجا معمار) قرار گرفت.

یکی از وجوه هنر اسلامی، معماری است. هنری که مجموع سایر هنرهاست و مسجد یکی از نمودهای اعلای تجلی معماری اسلامی ‌است؛ مکانی مقدس که از دیرباز مقر و پناه متعبدان و مخلصان بوده است. به تعبیری مسجد را «خانه خدا» می‌نامند، تعبیری عمیق و زیبا که معنویت و روحانیت فضا را نماینده است. هر چند در مسجد پیامبر(ص) که اولین نمونه مساجد در تاریخ اسلام است، عناصر مسجد هنوز شکل نگرفته‌اند اما خلوص و قداست فضا با محوریت وجود پیامبر اعظم به غایت خود می‌رسد. با گذشت زمان اندام‌های مسجد تکامل می‌یابد، گنبد، مناره، صحن و محراب بدان افزوده می‌شود و زیبایی و معنویتی روحانی به فضای آن می‌بخشد؛ عناصری که هر یک فلسفه‌ای از مضامین متعالی اسلام را در بردارد. 

لازمه ورود به خانه خدا، طهارت و زدودن آلودگی‌هاست و آب تمثیلی است بر پاکی و انعکاس انوار لایتناهی خدا بر عالم ماده، که در قلب مسجد (صحن) واقع می‌شود. سپس از دالان مسجد قدم به درون می‌گذاری. تاویلی رمزگونه از گذار از عالم ماده تا عالم معنا، از فرش تا عرش و از هیچ تا همه؛ و آن همه چیزی نیست جز ذات اقدس باریتعالی. در زیر گنبد بلند مسجد خود را در برابر عظمت یکتای بی‌همتا ذره‌ای ناچیز می‌یابی. ذرات عالم به سان شعری موزون ذکر خدای می‌سرایند و موسیقی آفرینش گوش جان را می‌نوازد. بندگی و عشق به وجود تبارک تعالی در محراب مسجد به اوج می‌رسد. محراب مسجد که در شعر شعرای عارف مسلک ایرانی به ابروی معشوق ازلی و ابدی تعبیر شده است، نمادی است از مکانی برای عروج و تعالی، تعبد و تضرع، تقرب و تعقل و سیری عاشقانه به ملکوت اعلی. 

در نمازم خم ابروی تو با یاد آمد               حالتی رفت که محراب به فریاد آمد

مِحراب نقطه‌ای از محیط است که شریف‌ترین مکان، برجسته‌ترین موقعیت و کانونی‌ترین وضعیت را داراست. چه بسا حکم زنده نگه داشتن خاطره مکانی را دارد که حضرت محمد‌(ص) شخصاً در آنجا به امامت نماز جماعت می‌پرداختند. محراب محل تجلی غایت هنر یک معمار است تا تمثیلی زمینی بیافریند از مکانی آسمانی روی شهر خاکی؛ مکانی برای تطهیر جان و تقریب جانان، نبردگاه نفس و میعادگاه معشوق. محراب دریچه‌ای است از آشکار به نهان، از ظاهر به باطن، و نفی زمان در مکان و مکان در زمان. در طول دوران، معماری مسجد و محراب همواره محل مکث و توجه معماران بوده است. نیکوست طلایه‌دار رسم دیرین گذشتگان خویش بوده و در آفرینش مسجد و عناصر وابسته آن حد اعلای هنر ایرانی ـ اسلامی ‌را به جای آوریم چرا که ابنیه مذهبی و در صدر آن مساجد بخش جدایی‌ناپذیری از هویت معماری ایرانی ـ اسلامی‌ ماست. امید است که از مومنان به خدا و معمران مساجد باشیم، چنانکه خدای تعالی در سوره توبه می‌فرماید: «إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ ... مسجدهای خدا را کسانی عمارت می‌کنند که به خدا و روز قیامت ایمان آورده‌اند و نماز می‌گزارند».2

 پژوهشگر معماری و شهری

پی‌نوشت:

1. سوره الذاریات / آیه 56.

2. سوره توبه / آیه 18